今年农网改造再投405亿
Ислам тарихы | |
![]() |
Иман шарттары |
Исламды? биш ниге?е |
Ш?хест?р |
Ислам тарихы — Исламды? барлы??а киле?е ??м таралыуы.
Ислам?а тиклем осор
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Ислам ??л?м?л?ре а?латыуынса, М?х?мм?т П?й??мб?р я?ы динг? ниге? ?алма?ан, ? ?у??ы Р?с?л бул?ан. У?а тиклем ?айса, Яхъя, Муса, Ибра?им ??м баш?а П?й??мб?р??р бул?ан.
М?х?мм?т рисал?те
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Имам ?л-Бохари?ы? х??ис?тен? ярашлы, в 610 йылды? Рама?ан айында, М?х?мм?т П?й??мб?рг? 40 й?ш тул?анда, ?ира м?мерй??енд? я??ы?ы ултыр?анда уны? янына Ябраил ф?решт? кил? ??м ??рь?нде? т??ге биш аятын еткер?[1]. Ошо 610 йылды Ислам динене? барлы??а килг?н йылы тип ?анар?а м?мкин.
Рис?л?т и?г?нд?н ?у? 3 йыл буйына М?х?мм?т П?й??мб?р ду?тары ??м я?ындары ара?ында д????т алып бара. Был осор?а 40 кеше Ислам ?абул ит?, улар ара?ында ?атын Х??ис?, Али ибн ?б? Талип, ?б? Б?кер ??м баш?алар.
613 йылда М?х?мм?т М?кк?л? халы? ара?ына сы?ып Р?с?л ик?нен ?йт?. М?кк?не? башлы?тары быны дошманлы? мен?н ?абул ит?, у?а М?кк?л? й?ш?? х??еф янай башлай, 622 йылда ул М??ин?г? ?ижр?т ?ылыр?а м?жб?р була.
М??ин?л?ге ауса ??м х?зр?ж хазрадж ??бил?л?ре Ислам ?абул итеп, М?х?мм?т П?й??мб?р?е? т?п к?с?н? ??ерел?л?р. Р?с?лде? ??мере ахырына тотош ??р?п ярымутрауы теократик д??л?тк? ?йл?н?, — ??р?п х?лиф?леге барлы??а кил?.
Ха? х?лиф?т
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Ха? х?лиф?т (??р. ??????? ?????????? — ?л-хил?ф?т ?р-Р?шиди?) — М?х?мм?т П?й??мб?р вафатынан ?у? 632 йылда барлы??а килг?н д??л?т.
Д?рт ха? х?лиф? : ?б? Б?кер, ??м?р ибн ?л-Х?ттаб, Усман ??м Али ибн ?б? Талип ет?кселек итк?н осор. Х?лиф?лекте? бил?м?л?ре ??р?п ярымутрауын, Шам, Кавказ, Т?нья? Африканы? бер ?л?ш?н, Мысыр?ан Тунис?а ??м Иран таулы?тарына тиклем ?? эсен? ал?ан. Ха? х?лиф?т ??р?п х?лиф?леген? ниге? ?ал?ан.
?м??и??р х?лиф?леге
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]?м??и??р х?лиф?те (??р. ?????????), й?ки б?н? ?м?й? ?(??р. ??? ?????) — ?м??и??р династия?ы хакимлы? итк?н х?лиф?лек. М??ви? I 661 йылда башлап еб?рг?н мосолман династия?ы х?лиф?л?ре идара итк?н. Д??л?т башлы?ы — х?лиф?, уны? ?уклында дини ??м донъяуи м?сь?л?л?р бул?ан. Баш ?ала?ы — Дамаск (Д?м?шк). Д??л?т теле — ??р?п теле. А?са?ы — алтын динар ??м к?м?ш дир??м[2]..
Суфыян ??м М?р??ни сы?ышлы ?м??и??р VIII быуат урталарына тиклем д??л?тк? идара итк?нд?р. Жизй? ??м хараж м?сь?л?ренд? риза?ы?лы? тыуып, мил?ди 750 йылда ?б? М?слим ет?кселегенд? фетн? сы?а. ????мт?л? династия т?хетт?н б?реп т?ш?р?л? ??м ??бб?си??р х?лиф?леге урынлаша. Х?лиф? Хишам ибн ??бд ?л-М?ликте? ей?нен?н баш?а барлы? ?м??и??р?е ?лтер?л?р. Был тарма? Испанияла Кордова х?лиф?леге династия?ына башлап еб?р?[2].
??бб?си??р х?лиф?леге
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]??бб?си??р х?лиф?леге — ??р?п х?лиф?л?рене? ?м??и??р??н ?ала икенсе династия?ы (750—1258); М?х?мм?т П?й??мб?р?е? ата?ыны? ту?аны ??бб?с ибн ??бд ?л-Моталлиптан башланып китк?н. ??бб?си??р ?л-Андалустан баш?а ?м??и??р х?лиф?легене? ?олатыл?ан б?т? бил?м?л?р?? 750 йылдан баш булып тора.
Ба?дад х?лиф?л?ре ??р?п х?лиф?легенд? дауамында биш быуаттан ашыу идара ит?. ??бб?си??р башта ?м??и??рг? кире ?арашта булмай. ?мм? ?у?ыра? ?м??и??р?е? идара ите?ен? риза?ы?лы? белдер? башлай?ар ??м х?лиф?лекте яулап алалар. ??бб?сир?р??н беренсе х?лиф? Абдулла ибн м?х?мм?т ?с-Сафф була[3].
IX быуат урта?ынан Х быуат урта?ына тиклем ба?дад х?лиф?л?ре ши?ый?ар й?н?лешенд?ге ислам динен тота. Х?лиф? т?б?н эш ха?ы алып эшл?й, ул б?т? сы?ымдар?ы ?аплай алмай. 974 йылда х?лиф ?л-Мути улы ?т-Тай фай?а?ына т?хетт?н баш тарта. 991 йылдан уны? эше мен?н ??н???т булма?андар ?арай?ы ба?ып ала ??м талай. ?т-Тай?ы ?хм?т ?л-?адир фай?а?ына т?хетт?н баш тартыр?а м?жб?р ит?л?р. ?хм?т ?л-?адир солтан ?ы?ына ?йл?н? ??м бер ауы??а х?лиф?тте? данын ?айтарыу?а ?лг?ш?. ?л-??им идара итк?н осор?а Ира?ты с?лж?к т?р?кт?р яулап ала. Улар ??бб?си??рг? ихтирамлыра? ?арашта була[4].
XI быуатты? урта?ына тиклем ??бб?си??р с?лж?кт?р империя?ы йо?онто?онда була. ?у??ы ??бб?си ?л-М?ст?симде 1258 йылда монголдар ?лтер?. Монгол ба??ынсы?ы Хулагу хан Х?лиф?тте тар-мар итк?с, С?ри?не? ??м Мысыр?ы? м?мл?к солтандары ??бб?си??р?е? тере ?ал?ан в?килд?рен ????рен? са?ырып ала[3].
?л-?нд?л?с
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]?л-?нд?л?с — Мосолман Испания?ы ошо исем мен?н билд?ле бул?ан, ул — мосолман хакимлы?ы ва?ытында урта быуаттар?а (711—1492) Пиреней ярымутрауы бил?м?л?ре. Б?т? т?б?кт?р?е? дини-с?й?си сы?ышына ?арамай д?й?м д??л?т атама?ы булара? та ?улланыл?ан. ?у??ы мосолман д??л?те булып Испания бил?м??енд? Гранада ?мирлеге тора, уны христиандар 1492 йылда буй?ондора. Мосолмандар?ы? к?пселеге к?сл?п су?ындырыла (мориски). XV быуатта Реконкиста тамамлана ??м христиандар Т?нья? Африка?а ба?ып ин? , шулай у? океан аръя?ынан яулау ?с?н ?с?н я?ы ер??р э?л?й башлай?ар.
XVII быуатта су?ындырыл?ан ??р?пт?р?е? ??м мавр?ар?ы? то?омдары су?ындырылмай ?ал?андар мен?н берг? илд?н ?ыуып сы?арыла.
М?мл?к солтанлы?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Солтанат — урта быуаттар?а Я?ын К?нсы?ышта?ы феодаль д??л?тт?р, 1250—1517 йылдар арауы?ында й?ш?п ал?ан [5]. Солтанат ?а?ир?л? ?й?би??р?е т?хетт?н б?реп т?ш?р?п, м?мл?кт?р?е? хакимлы?ты тартып алыу?ары ????мт??енд? барлы??а килг?н.
1261 йылда солтанат ?улы а?тына ??р?бстанды? изге ислам т?й?кт?ре — М?кк? ??м М??ин? к?ск?н. 1382 йыл т??к?релеш ойоштороп, м?мл?к каста солтан итеп Черкесия кеше?е Б?рк?кте и?лан ит?. Б?рк?к ниге? ?ал?ан черкес династия?ы — б?ржитт?р — м?мл?к солтанатыны? ахыр?ы йылдарына тиклем идара ит?. 1517 йылда солтанатты ?осман империя?ы буй?ондора. Мысыр ?осман империя?ы провинция?ы тип таныла ??м автоном статусын ?а эй? була, у?а т?р?к в?килд?ре — пашалары идара ит?.
?осман империя?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]?осман империя?ы — 1299 йылда ?осман I ет?кселегенд?ге т?р?к ??бил?л?ре тарафынан т?нья?-к?нбайыш Анатолияла булдырыл?ан д??л?т [6]. 1453 йылда, Константинополь яулап алын?андан ?у? ?осман д??л?те империя тип атала башлай.
1517 йылда С?лим I Мысыр?а м?мл?кт?р д??л?тен тар-мар ит? ??м уны ??ене? бил?м?л?рен? ?уша. Шулай у? ул ??ен? ха? мосолмандар х?лиф??е д?р?ж??е ала. ?осман солтандары х?лиф? титулын 1924 йыл?а тиклем й?р?т?.
XVI—XVII быуаттар?а К?рк?м С?л?йм?н д??еренд? ?осман империя?ыны? и? с?ск? ат?ан осоро була. Был осор?а ?осман империя?ы донъяла и? ?е??тле илд?р?е? бере?ен? ?йл?н? — к?п милл?тле, к?п телле д??л?тт?р, к?нья? Изге Рим империя?ыны? к?нья? сикт?рен?н алып Вена?а, Венгрия короллеген? ??м т?нья?тан Речь Посполитая?а тиклем, к?нья?тан Йемен?а, Эритрея?а, к?нбайыштан Алжир?а, к?нсы?ыштан ?зербайжан?а тиклем сикт?р й?йр?п ят?ан[7]. К?нья?-К?нсы?ыш Европаны? к?п ?л?ш?, К?нбайыш Азия ??м Т?нья? Африка уны? хакимлы?ында була[8]. XVII быуат башында империя 32 провинциянан ??м к?п ?анлы вассал д??л?тт?р??н тора. Улар?ы? ?ай?ы бер??ре ва?ыт ?те? мен?н й? яулап алын?ан й? автономия бирелг?н бул?ан.
Империяны? баш ?ала?ы Константинополь (Истанбул) бул?ан. Ул Урта ди?ге? (т?р?кс?- А? ди?ге?) бассейнын ?? ?арама?ында тота. ?осман империя?ы 6 быуат буйы Европа мен?н Ш?ре? илд?рен б?йл??се булып тора.
Т?рки?не? б?й?к милли м?жлесе халы?-ара танылыу ал?андан ?у?, 1923 йылды? 29 октябренд? Лозанна тыныслы? килеше?ен? ?ул ?уйыл?ас, ?осман империя?ыны? вари?ы булара?Т?рки? Республика?ы и?лан ител?. 1924 йылды? 3 мартында ?осман х?лиф?те тулы?ынса ??м?лд?н сы?арыла. Уны? в?к?л?тт?ре ??м бурыстары Т?рки?не? Б?й?к милли м?жлесен? тапшырыла [9].
Я?ы тарих
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]XIX быуат ахырына ике тенденция ?ы?атлана — консерватив ??м модернистик Ислам . Консерватор?ар (фундаменталистар) ислам динене? башлан?ыс ниге?ен? кире ?айтыр?а са?ыра, ??м изге я?малар?ы туранан-тура м???н?л? а?лау?а , П?й??мб?р васыят итк?нс? теократик хакими?тк? кире ?айтыр?а ?нд?й. Модернистар Исламды? айырым ?л?шт?рен х??ерге заман ысынбарлы?ы мен?н яраштырыр?а са?ыра[10]
XIX быуат а?а?ына б?т? илд?н тиерлек мосолман д??л?тт?ре булып ?йл?неп европа колонияларына й? нинд?й?ер илен? буй?ондорол?ан булып сы?а. Колониализм?а ?аршы к?р?ш Исламд ны? с?й?сил?ше?ен? килтер?, был процестар тотош ХХ быуат тиерлек бара. С?й?си ислам (исламизм) барлы??а кил?. Ул ??ене? позиция?ын Иран ислам революция?ынан ?у? (1978—1979) ны?ыта.
И?к?рм?л?р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- ↑ ?Сахих? аль-Бухари, Книга 1. ?Начало откровений?, № 3
- ↑ 2,0 2,1 Омейядов халифат // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. Под ред. Е. М. Жукова. 1973—1982.
- ↑ 3,0 3,1 Али-заде, А. А. Аббасиды // Исламский энциклопедический словарь. — М. : Ансар, 2007. — 400 с. — (Золотой фонд исламской мысли). — 3000 экз. — ISBN 5-98443-025-8 (рус.).
- ↑ Рыжов К. В. Аббасиды // Все монархи мира. Мусульманский Восток. VII—XV вв. — М. : Вече, 2004.
- ↑ Mamluk (Islamic dynasty) in the Encyclop?dia Britannica Online (ингл.). britannica.com. Дата обращения: 7 февраль 2013. Архивировано 12 февраль 2013 года.
- ↑ Encyclopedia Britannica — Ottoman Empire, empire created by Turkish tribes in Anatolia
- ↑ Stephen Turnbull, The Ottoman Empire 1326—1699, Essential histories, vol. 62, Essential histories, 2003. [from article of the back cover]
- ↑ From the article on the Ottoman Empire in Oxford Islamic Studies Online . Oxfordislamicstudies.com (6 май 2008). Дата обращения: 19 октябрь 2013. Архивировано 23 декабрь 2012 года.
- ↑ Full text of the Treaty of Lausanne (1923) . Wwi.lib.byu.edu. Дата обращения: 19 октябрь 2013. Архивировано 23 декабрь 2012 года.
- ↑ ислам тарихы ix—XIX вв 2012 йыл 26 май архивлан?ан.
???би?т
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Большаков О. Г. История Халифата. — 2-е изд. — М.: Издательская фирма ?Восточная литература? РАН, 2000. — Т. I. Ислам в Аравии. 570—633. — 312 с. — ISBN 5-02-016552-2.
- Браницкий А. Г., Корнилов А. А. Религии региона. — Н. Новгород: ННГУ имени Н. И. Лобачевского, 2013. — 305 с. Архивировано 28 июль 2014 года.
- Дзуцев X. В., Першиц А. И. Ваххабиты на Северном Кавказе — религия, политика, социальная практика // Вестник Российской академии наук. — 1998. — Т. 68, №12. — С. 1113—1116.
- Коротаев А. В., Клименко В. В., Прусаков Д. Б. Возникновение ислама: Социально-экологический и политико-антропологический контекст. — М.: ОГИ, 2007. — 109 с. — (Цивилизационное измерение). — ISBN 5-94282-104-6.
- Мюллер А. История ислама. От доисламской истории арабов до падения династии Аббасидов. — 2004. — 170 с. — ISBN 5-17-022274-2.